Geboorte
Kandeel was dé kraamdrank bij uitstek. Familieleden en goede vrienden werden in vroeger dagen op deze drank getrakteerd. De vader droeg daarbij een met kant omboorde satijnen muts en een gebloemde kamerjas om de boze geesten af te leiden van moeder en kind. De pijp kaneel waarmee door vader in de kandeel werd geroerd moest hem kracht geven die geesten te weerstaan. Bij de geboorte van een jongen werd een lange kaneelstok met strikken gebruikt, bij een meisje een korte stok met 1 strikje.
Kandeelmiddag
Kandeel werd geschonken als de vriendinnen en vrouwelijke familieleden het borelingske op een speciale middag kwamen bekijken. Vroeger gebeurde dat op de laatste dag dat de baker (baakster zeiden de oudere mensen) er nog was. Zij bleef minstens drie weken en zij kon de jonge, nog wat slappe, moeder bij dit partijtje helpen. Bovendien stopten de gasten bij het weggaan iets in de zak van bakers wijde stijf gesteven schort. De verpleegsters, die later de bakers vervingen, namen geen fooi aan. Wel zorgden zij dat de kandeelmiddag tijdens hun aanwezigheid viel want zo’n middag kon knap vermoeiend zijn voor de kraamvrouw. De gasten loslippig en met rode hoofden van de wijn, de baby huilend, de kraamvrouw na afloop in tranen uitbarstend van vermoeidheid, de kraamheer (die bij de kandeelvisite geweerd was) zich troostend met de restjes uit de kandeelkan.
Zes weken kandeeltijd
Folklorist D.J, van Ven beschrijft dat de kraamfeesten of kraampretjes – de boeren en het gemene volk spraken van “kraamvetjes” – wel zes weken achter elkaar duurden.’En daarbij werd dan het ene kandeeltje na het andere gegeven. Gedurende al die tijd moest de kraamheer zijn beroep in de steek laten en alleen zijn plichten als kraamheer vervullen. En daar hij gedurende die tijd dan niets verdiende, was hij maar al te vaak het slachtoffer van die overdreven plichtplegingen, waardoor het meer dan eens gebeurde, dat “de borse was geleegd en het huys met schuld beswaerd”. Een dergelijk treurig einde van de feestelijke kraamtijd beschrijft Roemer Visser ons in zijn ‘Brabbelingh’.
Kandeelregels
Als de kandeelmalen in het stadswijnhuis of een taveerne werden gehouden, had men zich te onderwerpen aan rigoureuze matigheidsverordeningen die werden uitgevaardigd door de overheid. Ook de vrouwen ontkwamen daar –zelfs- in de kraamkamer niet aan. Een Zwolse keur, die al uit de 15e eeuw stamt, gebiedt dat voór er een doopmaal gehouden werd, een stadsbode heen moest gaan om “die vrouwen ende jufferen, die aldaar te maaltijd bleven” te tellen. Er mochten niet meer dan 24 vrouwspersonen aanwezig zijn: 12 van vaderszijde en 12 van moederszijde. Over de mannen werd niet gesproken. De mannen werden door de schout wel achterhaald in de taveerne, waar ieder volgens voorschrift vijf pint Rijnwijn op de jonggeborene mocht drinken. Men hield zich, zoals “ehrentfeste” lieden betaamt, trouw daaraan, met dien verstande, dat men na vijf pinten de ene deur uitging en de andere weer binnenkwam om opnieuw een dronk van vijf pinten uit te brengen op het heil van de jonge spruit. De tweede helft van de 18e eeuw was de glorieperiode van de kandeel. Als in regentenkringen een kind ter wereld kwam, gold het als een onontkoombare plicht de vrienden driemaal op kandeel te nodigen, zoals we lezen uit de volgende regels:
Mooie Franse wijn met suiker voor de gasten
En toen zij kraamde, kwam men driemaal op kandeel.
Herkomst woord 'kandeel'
De veronderstelling dat het woord kandeel van kaneel zou zijn afgeleid, berust op fantasie volgens sommigen. Waarschijnlijker is de verwantschap tussen kandeel en kandij. Maar ook deze veronderstelling wordt vrijwel weer tenietgedaan door de wetenschap, dat in het Latijn al het woord ‘candellum’ voorkomt, afgeleid van ‘calidus’ (warm), wat er dus op wijst, dat deze kraamvrouwendrank van huis uit warm werd geschonken.
Hildebrand, Van Lennep en Potgieter
Het kandeel drinken bleef zich handhaven tot de dagen van Hildebrand en Potgieter. In ‘Jan, Jannetje en hun jongste kind’ schrijft Potgieter: ‘Ginds is een ketel op vuur, ze heeft kandeel gebrouwen en gulden stoopen ontvangen alres den weelderigen drank.’ In de schets “’s Winters buiten”, voorkomende in de ‘Camera Obscura’ van Hildebrand wordt omstreeks 1840 gesproken van een glas warme punch of strelende kandeel en in ‘Ferdinand Huick’ van Jacob van Lennep zag hij, toen men bij het spelevaren een nat pak had gehaald: ‘In de ene bedstee tante, die het nachtgewaad der boerin aan het lijf had en bezig was een kandeeltje te drinken.’. Hier treedt kandeel op in zijn oorspronkelijke betekenis van medicinale drank.
Recepten
Er bestaan verschillende recepten voor het maken van kandeel. Deze variëren van het gebruik van wijn of brandewijn, Rinse of Rijnse witte wijn, claret of Franse rode wijn. Hieraan werd een geklutst ei, room of melk toegevoegd en in ieder geval de onontbeerlijke suiker of bruine kandijsuiker en kaneel, eventueel met een snufje muskaatnoot. Ook is er in de geschriften sprake van het toevoegen van helder vleesnat.
Het gewone volk nam hiervoor in de plaats het goedkopere bier zodat we naast wijnkandeel ook bierkandeel of suikerbier kenden. Mogelijk is dit laatste zelfs het oorspronkelijke product, waaruit de wijnkandeel als een verfijnde creatie geboren is. Voor het bierkandeeltje is donker lagerbier het hoofdingrediënt waarvoor in de plaats ook wel bokbier genomen wordt. De verfijning bracht vroeger met zich mee, dat men half bier en half wijn nam maar tenslotte won toch de wijn het en werd het een verhouding van half om half witte Duitse Rijnwijn en rode Franse Bordeaux.
Toen het kindje op de wereld kwam
al uit zijn donkere hoekje
toen dronken de vrienden wijnkandeel
en ze wonden het in een doekje.
Loflied op kandeelwijn
O schoone wijn! Uw kristalijn
Gezigt verligt ons allerhande smart,
O schoone wijn! Gij drijft de pijn
En zwarigheid van ’t hert,
Uw edele deugd bemin ik bovenal
Soo lang ik leven sal.
Het kandeel drinken werd afgewisseld met koek eten, zoals we horen in het lied:
Kraamheer, kom, de stock gegrepen,
Snij de koeck in flinke reepen,
Koeck en soop zijn beide eel,
Leeve, leeve de kandeel!
21 februari 2015 | 11:25